АРДЧИЛСАН НАМЫГ 2008 ОНЫ СОНГУУЛЬД ХЭН БЭЛТГЭХ ВЭ?

Ардчилсан нам дотор албан ёсны лидерийн төлөөх өрсөлдөөн ид өрнөж байна. Энэ намыг 2008 оны сонгуульд хөтөлж оруулах лидерийг тэд сонгох гэж байна. Бусадтай эвсэхгүйгээр, ардчилсан нам дангаараа хэн нь хэн бэ? Гэдгээ үзэх сонгуульд хөтлөх удирдагчаа идэвхтэй хайж байна. Намын даргад өрсөлдөхөөс буцахгүй гэдгээ ардчиллын алтан хараацай болох Э.Бат-Үүл, Ц.Элбэгдорж нар зарлаад байгаа.

Анх 1990 онд Ардчилсан намыг байгуулж анхны даргаар нь ажилласнаасаа хойш намын даргын суудалд амбийцлаж үзээгүй Э.Бат-Үүл, сүүлийн долоон жилийн турш намын даргын суудлын өрсөлдөөнөөс татгалзсаар ирсэн Ц.Элбэгдорж нар өнөөдөр нэр хүнд нь хэцүүхэн байгаа, эв түнжин хагарчихсан Ардчилсан Намаа өөр өөрийнхөөрөө аврахаар өрсөлдөж эхлээд байна. Энэ хоёр гол өрсөлдөгчөөс гадна “хажуугийн тоглогчид” тус намын даргад өрсөлдөх сураг байгаа ч Ардчилсан Нам хэмээх наад зах ннь арван нэгэн улс төрийн түүхэн субъектын нийлбэр болох амар үл ойлгогдох биетийг нэгэн зүгт зоригжуулан   хөдөлгөхөд тэдний хүч тэнхээ хүрнэ гэсэн найдвар бага байгаа юм.

АРДЧИЛСАН ХОЛБООНЫ АНХНЫ № 1 CAЛБАР ЗӨВЛӨЛИЙГ БАЙГУУЛЖ БАЙЛАА

Нийслэл таймс 2010.02.19   №033(225)

/Эдүүгээгээс 20 жилийн өмнөх хоёрдугаар сарын 18-ны өдөр Монголд “Ардчилсан холбоо”-ны  анхджгаар их хурал хуралдаж байжээ. Уг хуралд оролцож, ардчиллын алтан хараацайнуудтай мөр зэрэгцэж явсан эмэгтэй хувьсгалч Д.Аззаяатай 20 жилийн тэртээх өдрүүдийн талаар хөөрөлдлөө. Тэрээр одоо Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дэргэдэх Иргэний танхимын ажлын албаны даргаар ажиллаж байна/.    

            -Таныг ардчилсан хувьсгал хийх их үйлсэд эргэлт буцалтгүй орсон үеэс яриагаа эхэлье.

- Би ер нь их санаандгүй явж байгаад ардчилсан хувьсгалд оролцсон. Тэр үед би Улсын төв номын санд ажиллаж байлаа. Нэг өдөр аав маань Залуучуудын эвлэлийн хорооны дугуй зааланд “Залуу уран бүтээлчдийн улсын зөвлөгөөн” болох гээд  залуучуудын клуб нээлттэй хэлэлцүүлэг хийж байна. Залуучууд цуглараад их сайхан юм ярьж байна. Миний охин очиж сонсооч гээд надад урилга өгч билээ. Тэр хэлэлцүүлгээс залуучууд ямар их эрч хүчтэй, нийгмээ өөрчлөх, нийгэмд бугшсан болохгүй бүхнийг, хүмүүсийн мэддэг хэрнээ хэлж зүрхэлдэггүй зүйлүүдийг ярьсан нь их таалагдсан. Дарамтанд амьдарч байсан хэдий ч залуучуудын ярьж  хэлж байгаа, үзэл санаагаа дэвшүүлсэн зэрэг нь надад юм юм бодогдуулсан юм. Тэгээд өөрийгээ энэ үйл хэрэгт оролцож ёстой гэдгийг ухаарсан. Тэр үед одоогийн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж “Улаан од” сонины сэтгүүлч байсан. Цэргийн форум шиг тусгай хувцас өмссөн байсныг санаж байна. Мөн Дарь.Сүхбаатар, Түмэнцогт, уран барималч Цэгмид,  Болд гээд /хожим нь төрийн шагнал авсан/ олон залуучууд тэнд байсан.

            - Цаг хэцүү тэр үед нууцаар хуралддаг байсан гэдэг.

- Надтай хамт ажилладаг байсан А.Оюун эгч ШУА-д олон жил ажилласан болохоор танил тал ихтэй байсан юм билээ. Монголын Ардчилсан Холбооны анхны үүсгэн байгуулагчдын нэг С.Зориг агсныг таньдаг байж.   Бидэнд шинэ мэдээлэл өгнө. Нэг өдөр удахгүй залуучууд цугларна. Тэгээд улс орноо өөрчилье гэсэн. Намын төв хороог буулгах гэж байгаа гэнэ” гэдэг юм байна. Тэр үгнүүд их л сонин санагддаг байсан. Бид хоёр ажлаа тараад  явж Залуучуудын бүлгэм дээр очно.  С.Зориг, малыш Энхтүвшин хоёр их сургуульд хамт ажилладаг байсан. Залуучуудын соёлын төвд болсон цуглаан дээр  Монголын ардчилсан холбоог зарлаад удаагүй байсан. С.Зориг “Та нар байгуулага дээрээ салбар зөвлөл байгуулах хэрэгтэй байна” гэж бидэнд зөвлөгөө өгдөг юм байна. маргаашаас нь ажил дээрээ номын фондонд нууцаар дэмжигч залуучуудыг цуглуулаад учир явдлаа ярилаа.  Зарим нь айж цэрвэж, зарим нь дэмжиж янз янз л хүлээж авсан. Тэгээд салбар зөвлөлөө 5 гишүүнтэй байгуулж билээ. Хуралаа хийж, протокол бичээд С.Зоригт үзүүлсэн чинь их л гайхсан шинжтэй байсан юм. Тэгсэн Ардчилсан хувьсгалын анхны салбар зөвлөлийг анх удаа бид хэд байгуулсан нь тэр юм билээ. Түүнийгээ ч бид хоёр мэдээгүй, нөгөөдүүл маань ч хоёр эмэгтэй хүн ийм хурдан байгуулаад ирнэ гэж санаагүй юм шиг байгаа юм.  А.Оюун эгч бид хоёр Монголын Ардчилсан Холбооны анхны  № 01 салбар зөвлөлийг байгуулах хувь заяатай байсан юм байх даа.

“Замбуулинд ганцхан өвөө минь Халхын өндөр Гонгор”

/“Ардчилал” сонин 2010 оны 12 сарын 10 № 247, 248 /1086, 1087/

Наймдугаар Богд Жавзандамба 1906 оноос ивээлдээ авч “Үүнээс хойш Халхын өндөр Гонгор хэмээсүгэй,,,” гэж соёрхон зарлаад, их сангийнхаа няраваар арав гаруй жил ажилуулж байсан Л.Гонгорын тухай үлгэр шиг л дурсамжууд байдаг.

1913 онд Сайн ноён Хан Намнансүрэнгийн бараа бологчоор СанктПетрбург хот руу мордох болоход Богдын их сангаас 62 ширхэг хурганы арьс гарган дээл хийж өгсөн гэдэг.  Нэг литрийн мөнгөн аягаар цайлж, 82 см урттай хэт хутгаар зоог барьж явсан энэ хүн XX  зууны эхэн үеийн Монгол орны амьд нэрийн хуудас байжээ.  Аварга биет үлгэрийн баатрын амилсан дүр түүний тухай ач хүү Монгол Улсын Соёлын гавъяат  зүтгэлтэн, хүүхдийн зохиолч Д.Давааням ийнхүү хуучилж байна.

-Та сайхан өвөлжиж байна уу. Ач хүү нь өвөөгийнхээ нурууны хэмжээг тодорхой мэдэх байх гэж бодлоо.

-       Тавтай өвөлжиж байна аа. Өвөө маань 1879 онд одоогийн Хөвсгөл аймгийн  Жаргалант сумын Бага булаг гэдэг газар уран дархан Пүрэвийн ууган хүү болон мэндэлсэн гэдэг. Эднийх Гонгор Довчин, Жигжидсүрэн, Цэндээ, Тойсом гэж гурван хүү хоёр охинтой айл байсан ч өвөө шиг өндөр хүн байгаагүй.  25 нсанаасаа эхлээд суга өссөн өвөөгийн маань саяхан Эрмитажаас олдсон Сайн Ноён Хан Намнансүрэнтэй авахуулсан зургийн ард 2.57 см” гэсэн тэмдэглэл байсан. Германы зурагчин Г.Штренбергийн гарын үсэгтэй тэр зураг л өвөөгийн маань амьд сэрүүндээ авахуулсан хамгийн бодит өндрийн хэмжээ байж таарна. Тэгэхээр тонголын хамгийн өндөр хүн яах аргагүй мөн.   Энэ онд бурхан болсон Рагчаа хүү 2.45 см өндрөөрөө амьд байгаа хамгийн дэлхийн хамгийн өндөр хүмүүсийн наймдугаарт орж байсан юм  билээ. Тэгэхээр энэ бас л сонин үзүүлэлт шүү.

-       Богд Жавзандамба тусгайлан их л харж ханддаг байсан гэлээ. Энэ талаар сонирхуулахгүй юу?     

Дээрхийн гэгээн өөрөө лүндэн буулгаж өөрийнхээ малгайг урладаг байсан /Одоогийн Архангай аймгийн Тариат сумын харъяат/ уран гарт Должинсүрэнтэй гэр бүл болгуулсан гэдэг. Өвөө маань Данигай, Балдан, Бүдханд, Бадамханд гэсэн хоёр хүү, хоёр охин төрүүлж өсгөсөний ууган хүү Данигай нь миний аав юм аа. Аогдын зарлигаар даншиг наадамд барилдаж долоогийн даваанд их аварга Шаравжамцад өвдөг шороодон Даншигийн заан цол хүртэж байсан гэдэг.  Тэр барилдаанд учираа бөхчүүдээ бүгдийг нь ихээ хол дүүгүүрдэж шидээд байсан учир бөхчүүд бэртсэн гэсэн. Тиймээс дахиж барилдуулаагүй юм билээ.

-       Эгэлгүй өндөр энэ хүнийг алиа хошин зантай, номхон дөлгөөхөн хүн байсан тухай уншиж байсан?

-       Намуухан дуутай, хүүмүүсийг цаашлуулж тоглох их дуртай хүн байсан гэсэн. Үргэлж хөтөлгөө морьтой явдаг, морьдохдоо дөрөө ерөөсөө хэрэглэдэггүй байсан гэдэг. Гэрийнхээ тооноор толгойгоо гаргачихаад л үхрийн зэлэн дээр байгаа Должинсүрэн эмээтэй ярьдаг байсан гэнэ. Өвдөг нь жаахан муу болохоор онц хэрэггүй бол гэрээсээ гардаггүй байж. Тооноороо цухуйчихаад л “Хөөе энэ хувинтай сүүг ямар саванд юүлэх юм, хонь уруудаад явчихлаа, Данигай араас нь хурдан гүй,,, ”  гээд л үдшийн бүрий болтол толгой нь шовойчихоод дуу нь тэр хавьдаа хүнгэнэж байдаг байсан гэнэлээ. Хойшоо СанктПетрбург явж байх замд нь нь “Тайга” өртөөн дээр нэг орос хүүхэн вагоноосоо хоцорчихоод дагаад гүйгээд байж л дээ. Цонхоор харж явсан өвөө маань цээжин биеэ гадагш нь гаргаад нөгөө хүүхнийг хоёр гараас нь суга татаад вагонд оруулаад ирсэн гэдэг. Хүрээний данжаадуудтай наймаа хийсэн Монголчууд өвөөг дагуулж явах их дуртай байсан гэнэ. Таван төө хоргой авах бол өвөөг дагуулж ороод төөлүүлчихээд гарч ирээд өөрсдөө хэмжихэд арван төө болдог байж л дээ. Пүүсний хятадууд өвөөгийн сүр бараанаас айгаад  бушуухан л өгөөд гаргадаг байсан гэдэг. Өвөө ч дуугүйхэн инээмсэглэчихээд л яваад өгдөг байж.  Нэг л насны зөрүүтэй Бүдханд,  Бадамханд охид нь нас биенд хүрцгээхэд эмээ дээл хийж өгөх болж л дээ.  Тэгэхэд өвөө “Миний нэг дээлийг ханзлаад хоёр охиныг минь гоёчих доо.” гэж. Тэгээд нэг дээлээр нь хоёр охинд нь дээл хийгээд өмсүүлэхэд хоёр ханцуй нь илүү гарсан гэнэ лээ.

-       Тэр том   хүний эдэлж хэрэглэж явсан эд зүйлс одоо ер нь байдаг болов уу?

Богдын таалал төгссөний дараа төрсөн нутагтаа ирж амьдарч байгаад 1928 онд 49 насандаа өөд болсон. Хувцас хэрэглэлийнх нь ихэнхи нь 1932 оны үймээний үеэр алга болсон юм. Өөрийнх нь шарилыг төрсөн дүү П.Довчин нь нас барсанаас нь гурав хоногийн дараа хөндөн зөөж өөр газар нуун хөдөөлүүлсэн гэдэг. Тэр үед  Монголд ажиллаж байсан Эндрюсийн аяллынхан өвөөг амьд байхад нь ах дүү нарт нь санал тавьж ясыг нь авъя гэсэн шиг байгаа юм. Тэгээд л төрсөн дүү нь ахынхаа ариун цогцсыг гадныханд хөндүүлэхгүй гээд өөр газар булшилсан хэрэг л дээ. Бөмбөгөр  ногоон театрыг барьсан Унгар инженер Иожер Гелета гэдэг хүн өвөөгийн хоол идэж байсан хутгыг нь их л сонирхоод байж л дээ. Тэгэхэд нь өвөө “Чи миний энэ ижжгаар яах вэ? Би чамд гоёлынхыгоо өгье,,,” гээд мөнгөн хэт хутгаа наймаалцсан гэнэ. Бүр хойно П.Хорлоо гуай Унгарт явж байхдаа И.Гелета гуайтай уулзаж нөгөө мөнгөн хэт хутгыг нь үнэ тохиролцон авч Үндэсний түүхийн музейд авч ирж өгсөн юм. П.Хорлоо гуайн ачаар өвөөгийнхээ хэрэглэж явсан тэр сайхан хутгыг өнөөдөр ач гуч нь байх ёстой газар нь үзэж хараад явж байна.

-       Харин цайлж явсан мөнгөн аяга нь хамгийн том ач нь болох надад хадгалагдаж   байгаа.

Халхын өндөр П.Гонгорын үр ач өнөөдөр ам бүл хэдүүлээ болсон бол? Энд нэг сонин юм байдаг. Манай удмынхан бүгд шахуу хоёр хүү, хоёр охинтой байсан, аав минь бас л хоёр хүү, хоёр охинтой бол өнөөдөр би ч гэсэн хоёр хүү, хоёр охинтой л сууж байна. Өнөөдөр ач, зээ гуч нар нь гээд 50 шахуу хүн байгаа. Тэгээд бас нэг генд нь үлдсэн гол шинж бол надаас бусад нь толгой дараалан тооны багш, математикийн чиглэлийн эрдэмтэн мэргэд байгаа.  Өвөө маань шавь сургалтаар дөрвөн аргын тооны ухаанд мэргэшсэн гэдэг. Богдын их сангийн нярав хүн энэ талын мэдлэг зайлшгүй хэрэгцээтэй байсан нь ойлгомжтой. Тэр ген нь яг л удамшиж үлддэг юм байна. Бас гурван үеэрээ Монгол төрийн тэргүүнүүдийн дэргэд ажиллаж амьдрах хувьтай хүмүүс байгаа юм даа.        

           

-       Энэ тухайгаа арай тодорхой ярьж өгөөч?

Өвөө маань Дээрхийн гэгээн Богд Жавзандамбад шадарлан зүтгэж явсан бол би маршал Цэдэнбалын хамгаалалтын албанд 13 жил алба хаасан хүн. Харин өнөөдөр миний охин Д.Аззаяа Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн тамгын газарт ажиллаж байна.  1989 онд залуу уран бүтээлчдийн улсын 2-р зөвлөлгөөн болоход  би Зохиолчдын хорооны МАХН-ын хорооны дарга байлаа. Тэр үед л би охиндоо “тэр зөвлөлгөөн дээр оч. Танай үеийнхэн ямар нэг томхон юм хийх гээд байна. харин аав нь өөрийнхээ замаар л явна. Та нар залуу хүмүүс зориглох л хэрэгтэй.” Гэж хэлсэн юм. Тэгээд л охин минь өөрийнхээ сонгосон замаар явж байгаа. Халхын өндөр Гонгорын үр ач нар өнөөдөр заяа тавилангийн нь үргэлжлэл болоод өнөр өтгөн сайн сайхан л амьдарцгааж явна. Ертөнцөд үүнээс илүү ямар шагнал, хишиг горьдох ч билээ дээ.

-       Сонирхотой ярицлага өгсөнд баярлалаа

Д.Энхтүвшин  

Сүхбаатарын талбайд зохион байгуулсан цуглаанд МоАХ-ны гишүүн Д.Аззаяагийн хэлсэн үг/

          /2007 оны 04-р сарын 27 ны өдөр  МоАХ-ноос “Чин шударга төр чинээлэг иргэний нийгмийн төлөө” Сүхбаатарын талбайд зохион байгуулсан цуглаанд  МоАХ-ны гишүүн Д.Аззаяагийн хэлсэн үг/  

Эх орон нэгт элгэн халуун Монгол ахан дүүсээ

Монгол үндэстний  гал голомтын бурхад элбэрэлт буурал ээжүүд, эрхэм журамт эмэгтэйчүүд,  энхрий ялдам охид бүсгүйчүүд ээ

Эдүүгээгээс найман зууны тэртээ Их эзэн Чингис хаан

өөрийн охин Алаха Бэхид:

Эмэгтэй  хүнд 3 эр нөхөр буй:

Анхны эр нь алтан төр

Удаахь эр нь ариун нэр төр

Түүний дараахь нь авсан эр нөхөр мөн билээ”  гэж сургасан байдаг.

Тэгвэл Алтан төрд минь өнөөдөр юу нүүрлээд байна вэ?

1990 оны Цагаан морин жилийн ардчилсан хувьсгалаар Монголчууд бид хаалттай, дарангуйлагч нийгмийг халж  ардчилсан чөлөөт нийгмийн суурийг тавьсан.

 

“Ардчилал” нь  улстөрийн өөр системийн  огт олгодоггүй буюу олгож чаддаггүй  олон эрх, эрх чөлөөг  иргэддээ хангаж өгдөг. Монголчууд ардчилал хэмээх нийгмийн дэвшилтэт хөгжлийн замыг сонгож,  улс төр, нийгэм, эдийн засгийн шинжтэй олон шинэтгэлүүдийг хийж чадсан.

Үүний үр дүнд өнөөдөр, олон намын төлөөлөл бүхий парламенттай, чөлөөт сонгуулиар төрийн эрх барих байгууллагаа сонгодог, шударгаар хөдөлмөрлөж хөрөнгө хуримтлуулах, газар, хувьцаа бонд эзэмших, гадаадад чөлөөтэй зорчих, өөрийн сонголтоор сүсэг бишрэлтэй байх,  хэвлэн нийтлэх   зэрэг олон эрх, эрх  чөлөөг ард түмэн  эдэлж байна.

Өнөөдөр энэ талбай дээр Та бүхний өмнө үг хэлээд зогсож байгаа минь ч  ардчилалаар олгогдсон эрх чөлөө юм.

Гэтэл “Ардчилал”-д минь аюул нүүрлээд байна. 

Бид 1990 онд өмнөх  тогтолцоог өөрчилж чадсан боловч  өргөн уудам Монгол орондоо  ШУДАРГА ЁС”-ыг тогтоож чадаагүй байна.  

Шударга ёсыг тогтоож чадаагүй байгаагаас:

Улсаа 107 тэрбум төгрөгөөр хохироосон хар тугалганы гэмт хэрэг, төрийн яамны сайдын суудлыг 100-200 саяар зарах болсон, ганцхан лицензийн зөвшөөрөл олгох гарын үсгийн ханш 18 000 доллараас буухгүй байх, “Хадгаламж” банкы 14 тэрбум төгрөгийг хулгайлсан гэмт хэрэг, ард иргэдийн шударга хөдөлмөрөөр олсон мөнгийг ХЗХ-д байршуулах замаар зохион байгуулалттайгаар дээрэмдэж, иргэдэд 66 тэрбум төгрөгийн хохирол учруулсан гээд тоочоод баршгүй олон гэмт хэргүүд Монгол улсыг аалзны тор мэт бүрхээд байна.   Хаа сайгүй гарч буй шударга бус явдал нь нийгэмд жишиг болон тогтох аюул үүрэлжээ.

Бидний харж буй энэ төрийн ордонд  луйварчид орогноод байна. Монгол түмний  минь алтан өргөөнд албин нүүрлэжээ.

Албиныг хөөж гаргахгүй бол энэ эх оронд бид үр хүүхдээ яаж өсгөх вэ? яаж үлдээх вэ?  Монгол орны минь ирээдүй бүрхэг байна.

Тэд ардчилалаар иргэдэд олгогддог чөлөөт сонгуулийг ашиглан айл хунар хэсэж,  аймаг дүүрэг тойрч худал үгийг 1000 дахин давтан ярьж,  амьдралынхаа ачааг даахаа байж  ядан цөхөрсөн  иргэдийг  мунхруулан төөрөгдүүлэх,  архи мөнгөөр санал худалдаж авах зэргээр төрийн эрхэнд гарч байна. Гарсан хойноо иргэд сонгогчидоо үл хүндэтгэн өр лүү нь өшиглөж байна, басамжилж байна.

Тэд цагаандаа гарчээ. Эхлээд тэд мунхруулсан, дараа нь залилаж луйвардсан  одоо бүр гэгээн өдрөөр  олны нүдэн дээр хүний сайхан үрийг цустай нь хутгаж бүрэлгэв.   Тэд улайрч байна.

Ардчилсан нийгмийн амин сүнс болсон шударга ёсыг нийгэмд тогтооход бид хэтэрхий хайнга хариуцлагагүй ханджээ.   Нийгэмд шударга ёс тогтоох нь МоАХ-ны төдийгүй  Монголын нийт ард түмний тэр дундаа эмэгтэйчүүд, эхчүүд  бидний үүрэг болоод байна.  Улсад маань Шударга ёс ус агаар мэт хэрэгтэй байна.  Шударга иргэдээ эх орон минь  дуудаж байна.

Авилгал, хээль хахууль, ядуурал, хулгай, дээрэм, луйвар зэрэг  тэсэхүйеэ бэрх хүнд өвчинд  “Ардчилал”   нэрвэгдээд байна. 

Үүнийг зөвхөн “шударга ёс” гэдэг эмээр л эмчилнэ.   Эмчлэх эмч нарын бүрэлдэхүүнд  эмэгтэйчүүд бид байх ёстой. 

Алтай, Хангай, Хэнтий нуруу мэт  өмөг түшиг болсон  Монгол эрчүүдээ,

Өндөр суудалд  заларсан Өргөн эрх мэдэлт Ноёдоо

Их эзэн хааны тань үлдээсэн  эх орон газар шороо минь эмтэрч хэлтэрч байна.

Элбэрэлт буурал ээжүүд минь, Үр хүүхдүүд бидэндээ гомдон  цөхөрч хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлж байна.

Хацар гоо охидын тань халуун амыг  харь элэгтнүүд тасалж эхэллээ , Өнгө сайт охидыг чинь өрөөлийн хүмүүс өвөртөлж, өндөр даваа давуулж, өргөн мөрөн гатлуулж өөр хоорондоо дамнуулан зарж  эхэллээ.   Харийн нутагт  хайлж уйлавч харах хүнгүй,  хайж эрэвч аврах нөхөргүй, хаалгаа үл олон,  харийн сууринд амьдын там эдэлж байна.

Монгол гал голомтын минь ирээдүй хойчийн Эзэд, 

Нуган хөвгүүд чинь, нүүрэндээ гэрэлгүй нүдэндээ цоггүй ходоодондоо хоолгүй, тэргүүндээ номгүй,  нүхэнд хоноглож нүүрс хулгайлж, нүдэндээ нулимстай, нойтонд норж, хүйтэнд хөрч голоо тасарталаа гомдож явна бидэндээ

ӨРХ ГЭРИЙН ТҮШИГ МОНГОЛ  ААВУУДАА

Архи ууж айл самууруулж, эмэгтэйчүүд биднийг зовлонд живүүлдгээ  ЗОГСОО

Эхнэр хүүхдээрээ тэжээлгэж, ажил хийхгүй алхайж хэвтэхээ ЗОГСОО.

Үр хүүхдээ өнчирүүлэн,  гэр бүлийг сарниулж, өнчин дэрэн дээр журамт ханиа,  эцэгээ хүлээх  үрсээ бүү ҮЛДЭЭ.

МОНГОЛ ТӨРИЙН ТҮШЭЭД ЭЭ

Төрийн эрх мэдлийг урвуулан ашиглаж төсвийн мөнгөнөөс хулгай хийдгээ ЗОГСОО.

Хуулийг санаатайгаар цоолж, ниргэсэн хойно нь хашгирав гэгчээр  “Хууль цоорхой байна гэж худал хашгирдагаа ЗОГСОО

Энэ цөөхөн ард түмнийг ингэж бүү зовоо.

Эхчүүд, эмэгтэйчүүд бид  үүнийг тэвчиж тэсэхээ   болилоо.

Эх ороноо хөгжүүлээч элэг нэгтнүүдээ ХАЙРЛААЧ. 

Монгол үндэстнийг дэлхийн цээжинд дуурсгасан эзэн Чингисийг өсгөж,  цагийн хатууг давах сэтгэлийн тэнхээ суулгасан Өүлэн эх, эх нутаг, эрх чөлөө тусгаар тогтнолынхоо төлөө амь насаа зориулсан Мандухай сэцэн хатан, Ану хатан, Цогтхун тайжийн авъяасыг хөглөн өсгөсөн соён гэгээрүүлэгч Чин Тайхал хатадын цус огшсон 

Элбэрэлт буурал эхчүүд, эрхэм журамт хань, энхрий үрсийн ээжүүд  Монголжингоо охид бүсгүйчүүд ээ

Эцэг өвгөдөөс үлдээсэн ариун гал голомтондоо  Ардчилалыг сахин хамгаалан бэхжүүлж,  өсгөн тордож,  эх сайхан нутагтаа түгээн дэлг

эрүүлэхийн төлөө  Ардчилалын хөх туган  дор нэгдэцгээе.

Шударга ёсыг тогтоохын төлөө нэгдэцгээе.

                                                 

 Өндөр Гонгор овогт Даваанямын Аззаяа

 /2007 оны 4 сарын 26 ны  шөнө  бичиж  дуусгав. Өглөө үүр цайж байна.

Баянхошуу дахь хүүхэд хамгаалах “Ачлал” төвийн байр/

Өндөр Гонгорын үр ач нар өндөр өвөөгөөрөө овогложээ

Д.Янжмаа  

                       

-Үр ач нь ч бас өндөр болов уу?-

Оргилболдод таарч тохирох “аварга” эхнэр олдохгүй байгаа талаар шар сонинууд хааяа нэг “санаа зовдог”. Харин домог түүх нь өнөө бидний үед ч өртөөлсөн өндөр Гонгорт тийм асуудал тохиолдоогүй бололтой юм. Ингэхэд тэр ч бас барилдаж явсан гэнэ.Ардын засгийн даншиг наадмаас заан цол хүртэж удаатай. Нэг хэсэгтээ Богдын өргөмөл хүү нэртэй явсан болохоор богтлоод ч болсон эхнэр авах боломжтой байсан нь лав. Юутай ч Богд эзний малгайг урладаг Должинсүрэнтэй ханилан сууж, дөрвөн хүүхдийн эцэг, өнөр бүлийн өрхийн тэргүүн болсон түүхтэй. Өдгөө түүний үр ач 200 хол давжээ. Өндөр Гонгорын гэр бүлийн харилцааны тухай тодорхой баримт сэлт үлдсэнгүй. Тооноороо толгойгоо цухуйлгаад үнэ малаа сааж суугаа эхнэрээсээ “Энэ хувинтай сүүг ямар саванд юүлэх юм бэ” гэж асууж байсан хэмээн үеийн нөхөд нь харин хуучилдаг байж. Түүний ач хүү, хүүхдийн зохиолч Данигайн Давааням “Өндөр өвөө”, “ Бууж үдлэх хорвоо” номондоо цуутай өвөөгийнхөө тухай дурсамж, түүхийг өгүүлсэн байдаг. “Сургаар биш номд тэмдэглэснээр өвөө Гонгорын өндөр 2 метр 70 см-ийн орчимд ойртож байна” гэж тэр бичжээ. Харин үр ач нарынх нь рекорд хэд бол. Даваанямын Аззаяа ярихдаа “Хамгийн өндөр нь Сангийн яаманд ажилладаг Батгэрэл гэж хүү бий. Бүдханд эмээ /Өндөр Гонгорын охин/-гийн хүү. Тэр нэг метр 83 см. Бас миний дүү ШУТИС-ийн багш Батнасан байна. Тэд нуруугаар ойролцоо” гэж тодорхойлов. Нийтээрээ овог авч нэг хэсэг бужигнахад Д.Давааням “Ийм өндөр өвөөтэй юм чинь Өндөр Гонгор гэдэг овог авья” гэхэд нь бүгд зөвшөөрсөн аж. Өндөр өвөөгөөс нь тэдэнд үлдсэн нь литрийн багтаамжтай аяга. “Баяр ёслолын үеэр тэр аяганд цай хийж, аавд өгдөг. Ихэнхдээ идээ хийгээд бурхны өмнө тавьдаг” гэж Д.Аззаяа хуучилсан. 82 см урттай хэт хутга нь ч бас үлдсэн л дээ. Харин түүнийг үр хүүхдүүд нь үзэхийг хүсвэл музейд очих хэрэгтэй болдог. Өвөө Гонгор Богд хааны дэргэд “үзмэр” байхдаа Сайн ноён хан Намнансүрэнгийн бараа бологчоор Петербург хотыг үзэж амжжээ. Харин түүний ач хүү Д.Давааням хожим нь Горькийд суралцана гэж зүүдлээ чүгүй явсан байлгүй. Одоогийн Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр ч бас ач хүүтэй нь хамт энэ сургуулийн оюутан явсан гэнэ.

Өндөр Гонгорын өв

Өндөр Гонгор овогтой Даваанямын ууган охин Аззаяа нуруугаар өндөрт тооцогдохгүй ч “Өндөр ээж”-ийн сэтгэлтэй эмэгтэй. Өндөр Гонгор овогтой Даваанямын ууган охин Аззаяа нуруугаар өндөрт тооцогдохгүй ч “Өндөр ээж”-ийн сэтгэлтэй эмэгтэй. “Эмзэг бүлгийн” гэх тодотголтой сургуулиас завсардсан хүүхдүүд түүний байгуулсан “Ачлал” бага сургуульд сурдаг юм. Нэгэнтээ Толгойтод байрладаг “Төгөл” гэр цэцэрлэгт очиж үзсэн нь гэр хорооллын орчинд хүүхдийн төв байгуулах санааг төрүүлсэн аж. Нялх хүүхдээ асраад гэртээ суудаг эмэгтэйд автобусны мөнгө ч байсангүй. Гартаа том хар цүнх бариад Цамбагарваас хотын төв хүртэл тувт явган хүүхдийн төв байгуулах ажлаа хөөцөлдөж яваа нь тэр. Аав нь хүүхдийн зохиолч болохоор бас ч бичгийн машинтай.

Шөнөжингөө сууж үйлдвэрлэсэн бичиг цаасаа цүнхэлж аваад өглөө гарч өгнө. Ийнхүү хоёр жил явж байж Монгол судлаач эмэгтэйтэй танилцсан нь хүүхлийн төвийнх нь анхны ивээн тэтгэгч байлаа. Хоёр нялх хүүхэдтэй нөхөр нь зураач, өөрөө костюм оёж зах дээр борлуулан амьдрал залгуулдаг байсан энэ тэрийг нь бодвол бусдын хүүхдийн төлөө зовж явдаг нь ёстой “өвчин байгаа даа” гэмээр. Харин өөрөө аав хүүхдийн зохиолч байсан нь их нөлөөлсөн гэж ярьсан юм.

1996 онд МоАХ-ны хэсэг эмэгтэйчүүд “Эмэгтэйчүүд Ардчиллын төлөө” хөдөлгөөнийг байгуулалцсан эмэгтэйчүүдийн нэг нь Д.Аззаяа байв. Тус байгууллагын дэд тэргүүнээр сонгогдон ажилласан байна.

Мөн тэрээр 1996 онд цусны өвчтэй хүүхдүүдэд туслах “Монголын Хемофилийн Холбоо” төрийн бус байгууллагыг байгуулсан байна. Цусны төвийн цус нэрэх аппарат хэзээ мөдгүй зогсох шахав. Ингэвэл эмнэлгүүдийг цус, цусан бүтээгдэхүүнээр хангаж чадахгүйд хүрч өвчтөнгүүд олноор хохирох байв.

Тэрбээр төвийн хэвлэлүүдэд нийтлэл бичихээс эхлээд гадаад дотоодын олон байгууллагад цөхрөлтгүй хандаж. Тэдгээрээс олон улсын энэрлийн байгууллага жилийн дараа туслахаар болжээ.

Ингэж цусны төвийн цус боловсруулагч бага оврын лабораторийн аппарат, зориулалтын хөргүүр гээд нийт 50 гаруй мянган долларын үнэ бүхий тоног төхөөрөмжтэй болж, эмч нараа гадаадад мэргэжил дээшлүүлсэн түүхтэй.

Төрийн бус байгууллагыг чинхүү сэтгэлтэй, тэвчээртэй хүн л авч явдаг. Үүнийг зориуд онцлохын учир нь Аззаяагийн итгэл, сэтгэл, зүтгэлийн тодруулах гэснийх. 1998 онд байгуулсан “Хүүхэд хөгжлийн төв” нь хөл дээрээ зогсчээ. Гэр хорооллын хашаанд байрлах тэдний бяцхан сургуулийн хашаанд номын сан хүртэл босч  байна лээ. Номын сангийн сүрлэн барилгад нь япончууд хөрөнгө оруулжээ. Өдгөө “Ачлал” сургууль 500 гаруй хүүхэд сургаад байна. Ядуу өрхийн хүүхдүүдэд мөнгөн тусламж олгох, түүний хөтөлбөрт хамрагдсан жаалуудыг нэмж тоолвол 1000 гаруй хүүхэд халамжилж, төрийн ачаанаас үүрэлцэж яваа ийм л эмэгтэй.

Хүүхдийнхээ төвийг өргөжүүлмээр байна. Хүн ам сийрэг хүүхэд, залуучуудад зориулсан хөгжлийн төв байгуулахсан. Спортын танхим, номын сан, интернэт төв, хүүхдийн өдөр өнжүүлэх бүлэгтэй, бүх төрлийн дугуйлантай... эд л Д.Аззаягийн мөрөөдөл. Номын санд ач холбогдол өгдөг зан нь тохиолдлынх биш л дээ. Мань хүн номын санч мэргэжилтэй. Хонхны дуу цуурайтсан ерээд онд номын санч бүсгүй ардчиллынхны зохион байгуулсан бүх л цуглааныг алгасдаггүй байлаа. Тиймдээ ч тэрбээр партизан хэмээх ангилалд багтдаг цөөхөн эмэгтэйн нэг. Одоо ч тэр МоАХ-гоор овоглодог хэвээрээ.

“Ухуулах хуудас их ч наасан даа” гэж Д.Аззаяа дурсав. Ажил дээрээ плитка авчирч, жонхуу буцалган зөндөө л зарлал наажээ. Залуус нь өлсгөлөн зарлах тэр үеэр тэднийгээ дулаан хувцаслахаар бүгд л эрвийх дэрвийхээрээ зүтгэсэн. Аавынхаа сэгсүүргэн дээлийг хэлэлгүй авчраад зохион байгуулах комисст өгч дараа нь ээждээ баригдаад “эцгийнхээ дээлийг хүнд аваачиж өглөө” хэмээн загнуулж явж. “Өдөөн хатгагчид их байна. Талбай дээр мод чулуу авчирч хаяж байна. Эмх замбараагүй байдал үүссэн гэдэг шалтгаар баривчилгаа явуулж магадгүй. Тэр мод чулууг зөөж аваачиж хая” гэж Ц.Элбэгдорж даргыгаа хэлэхээр мод чулуу хормойлоод оройжингоо зөөсөн түүх тэднийхээ.

Халх даяар цуутай өндөр Гонгор одоогийн Хөвсгөл аймгийн Жаргалант сумын нутаг Багабулаг гэдэг газар уран дархан Пүрэвийнд мэндэлжээ. Богдхаан таалал олсны дараа өндөр Гонгор нутаг усандаа ирсэн юм байж. Ирээд удсан ч үгүй 49 насандаа таалал төгсчээ. Хүүхдэрхүү, алиа хошин яриатай, бичиг эрдмээр сүрхий хүн явсан гэдэг. Өндөр Гонгорт Богд эзэнтэн хишиг хайрлаж, гоё сайхан хувцас захиалан хөх жинс өргөж, шавийн сангийн дарга болгохдоо “Энэ хүний маажгий гутал, сур сармай дээлийг нь хүртэл хаяж гээлгүй хадгалж бай” гэж зарлиг буулгажээ. Гэсэн ч түүний хувцас хойч үедээ хадгалагдан үлдсэнгүй. Харин хүний төлөө гэсэн сэтгэл нь өвлөгдөн үлдсэн нь ийм буюу...

“Эрх чөлөөний баатрууд”, АЭХ-ний нийт гишүүн эмэгтэйчүүд Та бүхний энгэр дээр гялалзаж байх ёстой.

Монголын Ардчилсан Холбооны удирдах зөвлөл Ардчилсан Эмэгтэйчүүдийн Холбооны гүйцэтгэх зөвлөл, Ардчилсан Намын гүйцэтгэх зөвлөлд Улаанбаатар хот 2011 оны 3 дугаар сарын 07 Хүсэлт гаргах нь: Давааням овогтой Аззаяа миний бие Монгол оронд олон жил ноёрхсон коммунист дэглэмийг түлхэн унагахаар, эх оронч эрэлхэг хөвгүүд эрх чөлөө, ардчиллын тугийг өргөн тэмцэлд босч МоАХолбоог үүсгэн байгуулахад цөөн эмэгтэйчүүд байсны тоонд багтсан нэгэн. Тэр цагаас хойш өдгөөг хүртэл журмын нөхдийнхээ хамт ардчиллыг хамгаалах, бэхжүүлэх үйл хэрэгт харамгүй сэтгэлээр зүтгэж ирсэн билээ. Коммунизм нь хүний эрх, эрх чөлөөг боогдуулж, чөлөөт үзэл санааг хавчин, баян орныг ядууруулж, ядуу орныг бүр үгүйрүүлж, иргэдийн өмчтэй байх эрхийг үгүйсгэсэн ирээдүйгүй дэглэм байлаа. Үзэл санааны хавчлага дарамтанд хэлмэгдэн хохирсон хувийн өмч хөрөнгөгүй олон мянган айл өрх, иргэд нийгмийн шинэ байгуулалт уруу ганзага хоосон ирсэн. Бидний ард үлдсэн нийгмээс Та бид ч багагүй хохиролыг амссан. Энэ бол гашуун үнэн. 1989-1990 онуудад МоАХ, АСХ, ШДХ байгуулагдаж ардчиллын галыг төв Азийн цээжинд асаасан нь Монголын шинэ үеийн түүхийн хуудсанд алтан үсгээр бичигдэн үлдсэн билээ. Тэр цагаас хойш өнөөдрийг хүртэл тэмцэж олсон ололтоо хамгаалан бэхжүүлэхийн төлөө олон зуун мянган ээжүүд, эмэгтэйчүүд хүнд бэрхийг үүрэн, зовлонд хатуужиж, тэмцэлд ган мэт хатаагдан, хувийн амьдралынхаа хамгийн үнэт зүйл халамжит сайн хань, хайр нэхсэн бяцхан үрсээн орхин ардчилал, эрх чөлөөний төлөө гэсэн үзэл санаандаа үнэнч байж ирснийг энэ чуулганы индэр дээрээс тэмдэглэн хэлэхийг хүсэж байна. Та нар бол өөрсдөөрөө бахархах, өрөөлөөр бахархуулах эрхэм гавъяатнууд юм. Өдгөө бидний эдэлж буй эрх чөлөөний төлөө, хамтран тэмцсэн Монгол орны өнцөг булан бүрт, бүр тодруулбал 21 аймаг, 3 хот, 336 суманд суугаа ардчилал, эрх чөлөөг эрхэмлэгч, “Ардчиллын торгон цэргүүд” болох ээжүүд, эмэгтэйчүүддээ энэ завшааныг ашиглан мэхийн ёслож хүндэтгэл үзүүлье. Монгол гэдэг нэрийг дэлхийн чихнээ дуурсгаж Монголын их гүрнийг байгуулсан эзэн Чингис хааныхаа алдараар титэмлэсэн энэ эрхэм хүндтэй одон миний энгэр дээр бус ардчиллын төлөө тэмцэн Монгол орноо хүн төрөлхтөний нийтлэг жишигт хүргэж эрх чөлөөт улс гүрэн болгоход үнэтэй хувь нэмэр оруулсан “Эрх чөлөөний баатрууд”, АЭХ-ний нийт гишүүн эмэгтэйчүүд Та бүхний энгэр дээр гялалзаж байх нь утга төгөлдөр хэмээн мөхөс оюундаа би тунгаан бодож байна. Харамсалтай нь одон цөөхөн баатарууд олон юм. Тиймээс МоАХ, АЭХ, Ардчилсан Намынхаа шийдвэрийг гүнээ хүндэтгэх ялдамд эрхэм хүндтэй энэ шагналыг АЭХ-ны нийт гишүүдэд хүртээлтэйг бодолцон АЭХ-доо гардуулан өгч туган дээр нь хадгалуулан үлдээхээр шийдлээ. Даваанямын Аззаяа надад олгосон АН-ын дээд шагнал “Чингис хааны” одонг дээрхи нөхцөлүүдийг үндэслэн Ардчилсан эмэгтэйчүүдийн холбоонд шилжүүлэн шагнах хүсэлтийг хүлээн авч шийдвэрлэнэ үү. Та бүхнийг хүндэтгэсэн: МоАХ, АЭХ, АН-ын гишүүн Даваанямын Аззаяа

МИНИЙ НАЙЗ

Монгоын Ардчилсан Хөдөлгөөний 15 жилийн ой,

Олон Улсын Филантропын өдөрт

2004.11.10

Хортой тустай олон зүйл үйлсийн дотроос

Хойшид тустай сайныг ялгаж авагч мэргэн бөгөөд

Хог сагийн дотор байсан төмрийн үртсийг   

Холимоггүй соронзон бүр ялгаж татах мэт...                    /Эрдэнийн сан Субашидаас.../

Саяхны нэг өдөр Либерал Эмэгтэйчүүдийн Оюуны Сан гэдэг гэгээн оюунлаг төрийн бус байгууллагаар ,ажил төрөл хөөцөлдөн орох ялдамд хананд нэг хуанли байгааг орж харсан юм.Хуанли дээрхи “Филантропи” гэдэг үг харц татаад байлаа.Энэ санааг минь тус сангийн тэргүүн ,хадагтай Ц.Энхтуяа гадарласан мэт надад нэг хуанли бэлэглэв.Чихэр авсан хүүхэд мэт баярлан ажил дээрээ ирж тухлан,сониуч занг минь хөдөлгөөд байсан “Филантроп” гэдэг үгийн тайлбарыг уншлаа.”ХҮН ТА бусдын төлөө нинжин сэтгэл гарган ,улс орон,нийгмийн хөгжилд идэвхитэй оролцогч ,сайн сайхны төлөө чармайн зүтгэгч мөн бол та ФИЛАНТРОП” гэжээ.Дахин дахин уншиж үзлээ.Энэ зуур сэтгэлийн мухарт удаан хадгалагдан нэг л эвэлж өгөхгүй байсан ,тэр л хайгаад байсан зүйлээ олоод авчих шиг боллоо.Үнэхээр л сэтгэл дотроо хайгаад эрээд байсан зүйлээ олоод авчээ би.

МИНИЙ ӨВӨӨ ХАЛХЫН ӨНДӨР ГОНГОРЫН ТУХАЙ

/2011.02.23/

Сайн хоён хан аймгийн Далайчойнхор вангийн хошууны нутаг Идэр голын Тулт толгой, Бага булаг хэмээх газарт нутагладаг Пүрэвийнд нэгэн хүү төрснийг Гонгоржав  хэмээн нэр хайрлажээ. Гонгоржав өвөө Пүрэв өвөөгийн ууган хүү болон 1879 онд төрсөн айлын ууган хүү байжээ.  

/Сайн хоён хан аймгийн Далайчойнхор вангийн хошуу  нь одоогийн Архангай аймгийн Цахир, Хангай, Тариат; Хөвсгөл аймгийн Шинэ-Идэр, Жаргалант, Галт; Завхан аймгийн Их-уул, Тосонцэнгэл   гэсэн гурван аймгийн найман сумаас бүрддэг байна./

Пүрэв өвөө  нь нутаг усандаа нэртэй дархан хүн  байсан байна. Хожим нь хараагүй болсон үедээ хүж цавууг эвлүүлэн гайхалтай урнаар “Ямранз” бурхан бүтээсэн нь одоо ч үр ач  нарт нь хадгалагдаж байдаг.

Пүрэв өвөөгийнх Гонгоржав, Довчин, Жигжидсүрэн хэмээх гурван хүү, Цэндээ, Тойсом хэмээх хоёр охинтой айл байжээ.

П.Гонгоржав өвөө  өсөн торниж, нас бие жигдрэхэд ойр хавьдаа жишишгүй өндөр болжээ. Ямар ч морь унасан шууд алхаад мордчихдог, гэрийнхээ тооноор гаднах юмсыг харчихдаг болов. Тэрбээр бяр  чадал сайтай адуу, үхрийг чихнээс нь бариад нэг өвдгөөрөө цээж хавьд нь тулаад зогсоход тэр мал нь хөдөлж чаддаггүй байсныг олон хүн батлан ярьдаг байжээ.  Өвөөг хошуу нутагт төдийгүй аймаг, улс даяар сонирхож эхэлсэн байна.

Сайн ноён хан Намнансүрэн 1905-1906 оны орчим өвөө  Гонгоржавыг  Цэцэрлэг голын чуулганы газраа  урин авчирч үзэж таалсан байна. Энэ үеэр Далайчойнхор ван Цэдэнсодном аймгийн чуулган даргын албыг хаших болсон байжээ. Өвөө Гонгоржавыг Сайн ноён аймгийн хан Намнансүрэнгээс эхлээд гүн Дугаржав мэтийн олон ноёд түшмэдүүд харан сонжиж тухайн үед хэрхэхээ шийдэж чадалгүй түүнийг дуудсан цагт аймгийн “Тамгын газарт” ир гээд нутаг буцаасан байна. Сайн ноён хан, аймгийн чуулган дарга  нар өвөө Гонгоржавыг,  Богд Жавзундамба хутагтад бэлэг болгон өргүүлэхээр шийдсэн  байна.  Удалгүй ноёдын таалал ёсоор болж өвөө Гонгоржав  1906 онд Дээрхийн гэгээн Богд Жавзундамба хутагтад өргөгдөн  Нийслэл хүрээнд суух болсон  байна. 

Богд хаан  өвөөг дэргэдээ түшиж авахдаа “Энэ хүний суунга маажиг гутал, сур сармай дээлийг нь хүртэл, хаяж гээлгүй хадгалж бай”  хэмээн зарлиг буулгаад  хувцас  эд хэрэглэл төхөөрүүлж  өгсөн  байна.  Эдгээрээс  эдлэл хэрэгллээс дурьдвал:  Өвөөгийн хэрэглэж  явсан хэт хутганы уртын хэмжээ 82 см, \Монголын үндэсний түүхийн музейд хадгалагдаж  байна\. Мөн 1 литрийн багтаамжтай зандан модоор  хийж мөнгөөр бүрсэн цайны  аяга нь миний  аав Д.Даваанямд хадгалагдаж  байна. Түүний хэрэглэж байсан эмээл, авдар нь сумын музейд нь байдаг.

Өвөөгийн хувцас эдлэлийг пинд хадгалж  байсныг  \Хөвсгөл аймгийн Жаргалант сум\ 1932 оны цаг төрийн үймээний үеэр замын хүмүүс  үрэн таран хийсэн гэдэг. 

Богд Жавзандамба хутагтын дэргэд өндөр өвөөг суух болсон  цагаас эхлэн түүнийг “Халхын өндөр Гонгор” гэж нэрлэх болсон байна.

Өндөр өвөө 1906 оны орчмоос Богд Жавзандамба хутагтын ивээлд багтан олон жил Дээрхийн гэгээний дэргэд алба хашиж явсан бөгөөд түүний их сангийн няраваар ажиллаж байсан байна.

1908 онд Богд Жавзандамба хутагтын малгайг урладаг байсан Сайн хоён хан аймгийн Далайчойнхор вангийн хошууны харъяат уран үйлчин Должинсүрэн эмээтэй гэр бүл болсон байна. Өндөр өвөөгийн том хүү нь миний өвөө Г.Данигай удаах хүү нь, Балдан гэсэн хоёр хүүтэй, Бүдханд, Бадамханд гэсэн хоёр охинтой айл байжээ.

220 жил  Манж чин улсын харъяанд байсан Монголчууд, 1911 оны  12 дугаар сарын 29-нд Богд Жавзандамба хутагтыг Монгол Улсын хаан ширээнд залж Монгол Улс байгуулсныг албан ёсоор зарлан тунхагласан байна.

Богд хааны зарлигаар Монголын тусгаар тогтнолыг Орос болон бусад гүрнүүдээр хүлээн зөвшөөрүүлэх зорилготойгоор 1913 онд Ерөнхий сайд Сайн ноён хан Намнансүрэнг Санкт-Петербург  хотод айлчлахад  өндөр Гонгор өвөөг бие хамгаалагч, бараа бологчоор дагуулж  явсан түүхэн баримт байдаг. Монголын үндэсний хувьсгалч нарын бие хамгаалагчаар явахдаа Москва, Петербургийхнийг, Хар далайн эргийнхнийг алмайруулсан нэгэн бөгөөд “,,,өнөөх Чингисийн Монголчууд гэдэг чинь ийм л хүмүүс байсан биз ээ” хэмээн шуугилдсан гэдэг.  Петрбург хотод очиход нь Я.Штейнберг гэдэг хүн зургийг нь хальсанаа буулгаж 1913 оны “Весь мир” сэтгүүлийн  46 дугаарт нийтлүүлжээ. Зурагчин Я.Штейнберг зургийнхаа ард өвөөгийн өндөрийн хэмжээг /одного 3 арш 10 вер/ гэж тэмдэглэсэн байна. Энэ нь одоогийн хэмжүүрээр 2 метр 57 см болох ажээ. Я.Штейнберг зурагчны хальсанаа буулгасан фотог энэ намтарт хавсаргав.

Тийм өндөр нуруутай эрчүүдийг бие хамгаалагчаар дагуулж явсан нь зүгээр нэг хэрэг биш байсан нь тэр үеийн монгол төрийн зүтгэлтнүүдийн нарийн сэтгэлгээний илрэл байж. Хан, ноёдоосоо алд дэлэм өндөр ардуудтай Монгол улсыг хүндэтгэх сэтгэгдэл төрүүлэх ёстой байжээ. Оросын тэр үеийн хэвлэл сонинууд үүнийг гэрчлэн үлдээсэн гэдэг.         

Тэр үеийн төр тэргүүлж  байсан төрийн зүтгэлтнүүд өндөр өвөөг  аливаа ажилаар явахдаа ихээхэн дагуулж явдаг байсан байна.

1921 оны Ардын хувьсгал ялсаны дараа  өндөр Гонгор өвөө баруун гаалийн хороонд шалгагч болсон байна. Гадаад улс орон, хүн ам, худалдаа арилжааны ажлаар томилогдсон хүмүүсийн бүрэлдэхүүнд оруулж улс орон, байгууллагаас улсын авах юманд “уртын хэмжүүр”  болон алдчинд  байнга тохоохон томилогддог байжээ.

·        Монголчууд 1922 он хүртэл дэлхий нийтээр хэрэглэдэг урт, хүнд,шингэний хэмжүүр мэддэггүй байжээ. Манж чин улс бодлогын үүднээс түүнийг мэдүүлэхийг хүсдэггүй байсан байна.. Арилжаа наймаа хийх, ахуй амьдралын хэрэгцээнд алд төө алхааг уртын хэмжүүрт, шингэн зүйлд шанаг, аяга, сав суулга, хүндэд өргөн таамаглах, хятад жин мэтийг хэрэглэж байсан байна. Энэ нь гадаад орнуудтай худалдаа хийхэд ихээхэн бэрхшээл учруулдаг байжээ. Гадаад орноос  буюу  хүнээс авах юман дээрээ өндөр хүнээр алдлуулах, өгөх юманд намхан хүн алдалж хэмжих гэсэн оролдлого бий болсон байна. 

Өндөр Гонгор өвөө зан ааш сайтай, ноомой, хүнд тусархуу, их ажилсаг, алиа хошин яриатай, ном судар сонирхон уншдаг, бичиг үсгийн чадвартай хүн байжээ.  Тэрбээр бяр чадалтай,    өндөр том биетэйд хир баргийн хүн хүрч барилдах арга ховор байжээ.  Даншигийн заан цолтой байжээ.

Засгийн Газрын зөвшөөрлөөр 1922 онд шим ертөнцийг судлах зорилготой Америкийн Нэгдсэн Улсын судалгааны  баг  Монгол  оронд ажилласан байна.

Тэр судлаачдын авсан кино зургийн хальсанд өвөө Гонгорын дүр зураг, үйл хөдлөл байаагаараа үлджээ. Энэ кино Монгол улсын түүхийн төв музейд бий гэдэг. Түүнчлэн дотоод гадаадын олон хүмүүс өндөр өвөөгийн талаар өгүүлэл, товхимол бичиж, жишээ баримтад оруулж, гэрэд зураг нийтлүүлсэн байдаг.    Түүнийг дотоод, гадаад орны сэтгүүлчид, худалдаачид янз бүрээр бичиж тэмдэглэсэн баримт олон.

1928 онд 49 насандаа төрсөн нутаг усандаа таалал төгссөн. Бага булгийн Цагаан-уул гэдэг газар нутаглуулсан байна.

Монголын бахархал болсон хамгийн өндөр хүн хэмээгдэх өвөөгийн  маань түүх ийн ажээ.

Намтар бичсэн:

Өндөр Гонгор овогт Даваанямын Аззаяа

ТЭР БОЛ ТЭМЦЭГЧ ЭМЭГТЭЙ

/Эмэгтэй удирдагч сангаас 2008 онд эрхлэн гаргасан

“Итгэл даах эмэгтэйчүүд” номонд орсон нийтлэл/

Хүн төрөлхтний түүхэнд шударга үнэний төлөө, эмэгтэйчүүдийн эрхийн төлөө ирээдүй хойчийн сайн сайхны төлөө тэмцэж, мянга мянган хүний бахархал болсон эмэгтэй олон бий. Тэд үгүйгээр иргэний ардчилсан нийгэм байгуулна гэвэл үнэхээр бүтэхгүй. Тийм нэгэн монгол бүсгүйн тухай энд өгүүлье.

Тэр бусдын адил цэл залуугаараа, сэтгэл зүрхнийхээ дуудлагаар ардчилсан хувьсгалын уриан дор жагсагчдын нэг. Түүнтэй уншигч таныг танилцуулахын өмнө бяцхан түүх өгүүлье.

Домог түүх нь бидний үед өртөөлсөн өндөр Гонгор, Богд эзний малгайг урладаг Должинсүрэнтэй  ханилан сууж, дөрвөн хүүхдийн эцэг, өнөр бүлийн өрхийн тэргүүн болсон түүхтэй. Өдгөө түүний үр ач 200 хол давжээ.

Тооноороо толгойгоо цухуйлгаад үнээ малаа сааж суугаа эхнэрээсээ “Энэ хувинтай сүүг ямар саванд юүлэх юм бэ?” гэж асууж байсан хэмээн үеийн нөхөд нь хуучилдаг байж. Түүний ач хүү, хүүхдийн зохиолч Данигайн Давааням “Өндөр өвөө”, “Бууж үдлэх хорвоо” номондоо цуутай өвөөгийнхөө тухай дурсамж, түүхийг өгүүлсэн байдаг.

УЛСЫН ТӨВ НОМЫН САНГИЙН МОНГОЛЫН АРДЧИЛСАН ХОЛБООНЫ САЛБАР ЗӨВЛӨЛ “№01”

1989 оны өвлийн ид хүйтэн тачигнаж байлаа.

Гэнэт шинэ сэтгэлгээ, шинэ амьдралд уриалан дуудсан ухуулах хуудсууд, эршүүд зоригтой залуу хүмүүсийн дуу хоолой цуурайтсан улс төрийн цуглаан жагсаалууд нэгэн хэвийн амьдралд дассан Улаанбаатарчуудын нойрмог, хүлцэнгүй сэтгэлийг ер бусаар хөдөлгөж, ямар нэгэн шинэ маягийн сэтгэлгээ, гайхамшигт өөрчлөлт, сэтгэл хөдөлгөсөн баярт явдал болох гээд байх шиг,,,

Тэр үеийн хотынхоны ярьдаг яриа бол зөвхөн Монголын Ардчилсан Холбооны тухайд л байлаа. 

Олон олон залуу хүмүүсийн удирдсан зоримог,ухаалаг, үнэн үггс, шаардлага бүхий цуглаан жагсаал нь Монголын хуучин нийгмийн сэтгэлгээг өөрчилж шоргоолжны үүр мэт бужигнуулж байлаа. Дөчин градусын хүйтэнд  дулаан гэртээ тавлаг суухын оронд ямар ч шахалт шаардлагагүйгээр Ардчилсан холбооны цуглаан жагсаалд Улаанбаатарчууд эр, эм хөгшин хөвөө гэлтгүй л яаран очиж оролцож байлаа.

Хөдөө орон нутагт Ардчилалын С.Цогтсайханы “Хонхны дуу” ямар ч аглаг буйд нутагт цууриатаж байсансан.

Д.Аззаяа: Ардчилсан намыг ирээдүйн “ардчиллын чөтгөр” болохоос бид сэргийлэх хэрэгтэй

2013 оны 9 сарын 30

Ардчилсан намын хэсэг гишүүд намынхаадэргэд жигүүр байгуулсан тухай өнгөрсөнбаасан гаригт албан ёсоор мэдээлсэн юм. Энэталаар “Дүрмээ сахигтун, дүрмээмөрдөхтүн” уриатай тус жигүүрийнзөвлөлдөх хорооны гишүүн, Ардчилсан намынҮЗХ-ын гишүүн, АЭХ-ны гүйцэтгэх зөвлөлийнгишүүн Д.Аззаяатай ярилцлаа.

-Танайх ямар зорилготой жигүүр юм бэ. Табүхэн хэнд ямар шаардлага тавьж байгаа вэ?

-Жигүүр байгуулъя гэж үгсэж хуйвалдсан зүйл байхгүй. Манай намын гишүүд дотоод ардчиллал, дотоод сонгууль, дүрмийн хэрэгжилтийн талаар байнга ярьдаг.

Д.Аззаяа: Манай намынхан албан тушаал атгаж төрөөгүй

2013 оны 9 сарын 24

АН-ын ҮЗХ-ны гишүүн, АЭХ-ны гүйцэтгэх зөвлөлийн гишүүн, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн дэргэдэх “Иргэний танхим”-ын ажлын албаны дарга Д.Аззаяатай ярилцлаа.
-Саяхнаас Ардчилсан намын зарим гишүүд жигүүр байгуулж байгаа талаар мэдэгдээд байгаа. Энэ талаар та ҮЗХ-ны гишүүний хувьд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Ардчилсан намын ҮЗХороо хэд хэдэн фракцуудаас бүрддэг. Энэ байдал нь намын үйл ажиллагааг хайрцаглаж фракцуудыг тэргүүлсэн хэдэн тооны гишүүдээс намын амьдрал хэт хамааралтай болчихоод байгаа юм. Аливаа асуудлыг фракцууд тохирсон гээд л хэдхэн тооны хүмүүс шийддэг болоод нилээд хугацаа өнгөрч байна. Энэ үйл явцыг ардчиллын зарчим гэх үү эсвэл ашиг сонирхлын зарчим гэх үү. Энэ байдал удаан ноёлвол Ардчилсан нам, Ардчилсан нам биш болох нь. Хоёрт, намын дотоод сонгуулийн асуудал байна.

Манай намын орон нутгийн залуу зарим гишүүд энэ талаар хэвлэлд саналаа хэлээд эхэлсэн байна билээ. Би үүнийг зохих ёсны шаардлага гэж үзэж байна. Яагаад гэвэл Ардчилсан нам дүрэм журамтай нам. 2011 онд намын удирдлагууд сонгууль өнгөртөл ротаци явуулахгүй байя гэсэн саналыг ҮЗХ-ны хуралдаанд оруулан ирж тус саналыг хуралдаан дэмжсэн. УИХ-ын ээлжит сонгууль дуусаад жил гаруйн хугацаа өнгөрч байна. Дүрмийн дагуу намын үйл ажиллагаа хэрэгжиж байх ёстой. Ардчилсан намын гишүүд 1996 оныг эс тооцвол урьд байгаагүйгээр төр засгийн албанд олноороо томилогдоод байна. Урьдчилсан байдлаар ҮЗХ-ны гучаад гишүүн төрийн жинхэнэ албанд томилогдсон байгаа. Төрийн албаны хуулиар тэдгээр хүмүүс намаас чөлөөлөгддөг. Эдгээр болон ротацын суудлууд дээр ер нь намын дүрмийн дагуу бүх аймаг, дүүргийн намын хороодод ротацыг явуулах ёстой.